Αρχαία Περραιβία | Περραιβική Τρίπολις 
Αρχαϊκά – κλασικά χρόνια | Ελληνιστικά – Ρωμαϊκά χρόνια | Παλαιοχριστιανικοί χρόνοι | Από τους βυζαντινούς χρόνους, στις οθωμανικές απογραφές και στα μοναστικά έγγραφα | Περιηγητές του 19ου και 20ού αιώνα | Από τον 20ό αιώνα μέχρι τις μέρες μας
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: Τοπωνύμια | ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β: Προσωπογραφία Δολιχαίων | ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ: Κοινοτικό Συμβούλιο | ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ: Αγωνιστές και Θύματα της περιόδου 1940-1950 | ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε: Οι εκπαιδευτικοί στη Δολίχη, περιόδου 1977-1998 | Βιβλιογραφία

Ο William Martin Leake (1777-1860) αναφέρει ότι κατευθυνόμενος από το Λιβάδι προς την Ελασσόνα έφτασε στο μικρό χωριό Ντούκλιστα, όπου, σε μία ερειπωμένη εκκλησία υπάρχουν δύο θραύσματα δωρικών κιόνων, διαμέτρου 2 ποδιών και 8 ιντσών, και στο ανομοιόμορφο έδαφος μία επιτύμβια στήλη μαζί με μερικά τετράγωνα τμήματα. Τα ερείπια, σε συνδυασμό με το όνομα Ντούκλιστα, προδίδουν την τοποθεσία της αρχαίας Δολίχης, της τρίτης πόλης της Τριπολίτιδας.[1]Στο λεξικό του William Smith (1813-1893), το σχετικό με την ελληνική και τη ρωμαϊκή γεωγραφία (1854), η Δολίχη αναφέρεται ως μία πόλη της Περραιβίας στη Θεσσαλία, η οποία βρίσκεται στους πρόποδες του Ολύμπου και μαζί με τις δύο γειτονικές πόλεις, την Άζωρο και το Πύθιο, αποτελούσαν την Τριπολίτιδα.[2]

Ο Γάλλος ιστορικός και αρχαιολόγος Léon Heuzey (1831–1922), αναφερόμενος σε ευρήματα της Δολίχης, κατέληξε στο συμπέρασμα πως, μολονότι η Δολίχη αναφέρεται μόνο μία φορά στην Ιστορία, τα ερείπια δείχνουν ότι παρέμεινε, τουλάχιστον μέχρι το τέλος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και αποτελούσε ένα από τα προπύργια της περιοχής.[3] Επισκεπτόμενος τη Δολίχη το 1860, ο Heuzey θεώρησε, λανθασμένα, ότι στη θέση της ήταν η αρχαία Άζωρος. Διατύπωσε την ενδιαφέρουσα μαρτυρία ότι η Ντούχλιστα ήταν παλαιότερα χωριό, ενώ τώρα είχε μετατραπεί σε έναν φτωχό οικισμό με 12 περίπου σπίτια, διάσπαρτα και πολλά ερείπια ανάμεσα στα λιβάδια και στα χωράφια. Εντόπισε αρκετά αρχαία θραύσματα, μεταξύ των οποίων απελευθερωτικές επιγραφές, μία στήλη της ελληνιστικής εποχής και την επιτύμβια στήλη ενός γιατρού από τη Νίκαια της Βιθυνίας. Στον λόφο Αϊ-Λιας της Δολίχης εντόπισε μερικά ίχνη από παλιά τείχη, τα οποία αποδεικνύουν ότι, σε κάποια απροσδιόριστη εποχή, στο ύψωμα αυτό      υπήρχε ένα φρούριο ή καστράκι.[4]

Ο Ν. Γεωργιάδης (1830-1915) αναφέρει ότι το όνομα της περραιβικής Τριπολίτιδας διασώθηκε παραφθαρμένο στο τοπωνύμιο της Τριπολιάνας, νότια του Πυθίου και ανατολικά της Δολίχης.[5] Στη Δολίχη, κατά τον Γεωργιάδη (1880), κατοικούσαν περίπου 20 οικογένειες και είχαν βρεθεί αρχαία λείψανα, όπως ορθογώνιοι λίθοι, κιονόκρανα και ενεπίγραφες στήλες με πλείστες πράξεις απελευθέρωσης δούλων. Σ’ αυτές εντοπίζονται οι περραιβικοί μήνες Λεσχανόριος, Απολλώνιος και Φυλλικός. Στο χωριό υψώνεται ο λόφος Αϊ-Λιας, ο οποίος έφερε ερείπια αρχαίων ελληνικών τειχών της Αζώρου, σύμφωνα με τον περιηγητή, ενώ στην περιοχή του Καστριού, κατά τον ίδιο και σε αντίθεση με τον Heuzey, τοποθετείται η αρχαία Δολίχη.[6]

Ο Γερμανός αρχαιολόγος Friedrich Stählin (1874–1936) συμπέρανε ότι εάν η Άζωρος βρισκόταν στη θέση της τότε Βουβάλας (σημερινής Αζώρου), τότε η Δολίχη θα πρέπει να αναζητηθεί ανατολικά, διότι, στο Λυκούδι, περίπου, ο δρόμος χωρίζεται ανάμεσα στις δύο πόλεις. Η Δολίχη, ωστόσο, κατά τον Stählin, πρέπει να αναζητηθεί στα βόρεια της Τριπολίτιδας, επειδή συνόρευε με την Ελιμιώτιδα. Όπως το όνομα της συριακής Δολίχης έχει επιβιώσει, με μικρή αλλαγή, σε Ντολούκ ή Ντελούκ, έτσι φαίνεται ότι η αρχαία Δολίχη διασώθηκε στο όνομα της Ντούχλιστας. Όλοι αυτοί οι ισχυρισμοί οδηγούν στα ερείπια του Καστριού, μία ώρα δυτικά της Ντούχλιστας, σε έναν παραπόταμο του Τιταρησίου, όπου υψώνεται ένας λόφος, του οποίου η κορυφή ισοπεδώθηκε τεχνητά. Στην ίδια τη Ντούχλιστα, ακόμη, επισημαίνει ο Heuzey, πάνω στον κωνοειδή λόφο, ο οποίος είναι αφιερωμένος στον προφήτη Ηλία, υπάρχουν τείχη ακαθόριστης περιόδου, τα οποία ο Γεωργιάδης θεώρησε ότι είναι ελληνιστικά και τοποθέτησε εκεί την Άζωρο. Τα υπόλοιπα απαιτούν νέα έρευνα.[7]

Ο Απόστολος Αρβανιτόπουλος (1874-1942) περισυνέλεξε, το 1913, και κατέγραψε τα διάσπαρτα αρχαία μνημεία τα οποία βρίσκονταν σε κίνδυνο από την περιοχή της Δολίχης και της ευρύτερης περιοχής της αρχαίας Περραιβίας και τα συγκέντρωσε στην Αρχαιολογική Συλλογή της Ελασσόνας, η οποία ιδρύθηκε με την αλλαγή χρήσης του τουρκικού τελωνείου.[8] Στα Θεσσαλικά Χρονικά το 1935, σε ένα άρθρο, σχετικό με την επαρχία της Ελασσόνας, γίνεται αναφορά στη Δολίχη και στους τόπους ιστορικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος ως σημεία τα οποία προάγουν την ιστορική εξέλιξη της περιοχής,[9] αντανακλώντας τις αντιλήψεις των ανθρώπων των Γραμμάτων, σχετικά με τα σπουδαία πράγματα της περιοχής της Ελασσόνας.

[1].  Leake 1835, 343-344 «…where in a ruined churche are two fragments of Doric columns 2 feet 8 inches in diameter, and it the burying-ground a sepulchral stone, together with some squared blocks. These remains, compined with the name Duklista, seem to indicate the site of Doliche, the third city of Tripolitis».

[2]. Smith 1854, 784.

[3].  Heuzey 1860,  41-4. «En meme temps, des ruines beaucoup plus recentes nous montrent que Doliche, citee une seule fois dans l’ histoire, resta pourtant, au moins jusqu’ a la fin de l’ empire romain, un des remparts de la province».

[4]. Hezey (μτφ. G. Polese) 1988, 33-34.

[5]. Γεωργιάδης 1880, 269 (εννοεί την περιοχή Τοπόλιανη του Πυθίου).

[6]. Γεωργιάδης 1880, 272.

[7]. Stählin 1924, 21.

[8]. Αρβανιτόπουλος 1913, 107.

[9]. Τσούφης 1935, 387.